«Λευκάς Πέτρη» .. : Ομάδα παραδοσιακών χορών Συλλόγου Λευκαδίων Πάτρας «Η Φανερωμένη»

Η Μουσική Παράδοση της Λευκάδας

Η Χορευτική Ομάδα

Ο Σύλλογος Λευκαδίων Πάτρας «Η Φανερωμένη» εκτός των ετήσιων καθιερωμένων δραστηριοτήτων που αναδεικνύουν τον τρόπο ζωής του νησιού της Λευκάδας και της παροικίας στην ευρύτερη περιοχή της Πάτρας, λειτουργεί διάφορες ομάδες πολιτιστικού και κοινωνικού χαρακτήρα για την γνωριμία των μελών του, για την υποστήριξη και αλληλοβοήθεια, καθώς και για την διάδοση και διατήρηση της λευκαδίτικης, Επτανησιακής και Ελληνικής γενικότερα Μουσικής Παράδοσης.

Μεταξύ των διαφόρων τμημάτων που κατά καιρούς έχουν δραστηριοποιηθεί στο Σύλλογο είναι και το δημιουργικό και διαχρονικό πλέον τμήμα εκμάθησης και διάδοσης των παραδοσιακών χορών του νησιού της Λευκάδας, της Επτανήσου και της Ελλάδας γενικότερα.

Το τμήμα Ελληνικών χορών του συλλόγου Λευκαδίων Πάτρας, συστάθηκε τον Σεπτέμβριο του 1994, έπειτα από ενέργειες του τότε Διοικητικού Συμβουλίου .
Από τότε και στο εξής έχει συμμετάσχει σε εκατοντάδες χορευτικές εκδηλώσεις στην Πάτρα και την υπόλοιπη Ελλάδα, αναδεικνύοντας κυρίως την αξία του χορευτικού φαινομένου της Λευκάδας και των υπόλοιπων νησιών του Ιονίου πελάγους, δίνοντας και σημαντική εξωστρέφεια στους σκοπούς και στις δράσεις του Συλλόγου Λευκαδίων Πάτρας. Τα μέλη της χορευτικής ομάδας και οι παραστάσεις αυξάνονται χρόνο με το χρόνο και τα διοικητικά συμβούλια του Συλλόγου, στο πέρασμα των καιρών, βλέποντας την ανάγκη λειτουργίας του χορευτικού τμήματος, κατασκεύασαν παραδοσιακές γιορτινές παιδικές φορεσιές αλλά και νυφιάτικες/γιορτινές ενηλίκων (ανδρών/γυναικών αντίστοιχα) για τις διάφορες χορευτικές και άλλες ανάγκες παρουσίασης του Συλλόγου. Οι φορεσιές ράφτηκαν από Λευκαδίτισσες ράφτριες της Πάτρας πιστά αντίγραφα φορεσιών από το Μουσικοφιλολογικό όμιλο Ορφέα Λευκάδας. Στη συνέχεια κατασκευάστηκαν ιματιοθήκες για να προστατεύονται αλλά και για να συντηρούνται οι παραδοσιακές φορεσιές. Με τον καιρό, ανώνυμοι και επώνυμοι Λευκαδίτες της Πάτρας δώρισαν και συνεχίζουν να δωρίζουν εξαρτήματα Λευκαδίτικων φορεσιών και η ιματιοθήκη γίνεται ακόμη πλουσιότερη, αποτελούμενη ακόμα και από χρυσοκέντητους τσουμπέδες (νυφιάτικος γυναικείος εξωτερικός επενδύτης).

Μουσική Παράδοση της Λευκάδας

Το νησί της Λευκάδας, ανθρωπολογικά, χαρακτηρίζεται κυρίως από τα στεριανά του στοιχεία στον κύκλο της ζωής και του χρόνου, αφού γειτνιάζει με την ηπειρωτική Ελλάδα και κυρίως με την Αιτωλοακαρνανία και την Ήπειρο. Έχει δεχτεί πολλές επιρροές στη γλώσσα, στη μουσική και στο χορό και αναδεικνύει το στεριανό στοιχείο και την τεχνοτροπία της ανατολικής μουσικής με συρτούς χορούς, τσάμικα, πατινάδες. Επίσης, συνδυάζει και στοιχεία δυτικού τρόπου μουσικής και χορού στη Χώρα όπως για παράδειγμα με τους χορούς βάλς, τανγκό, καντρίλλιες αλλά και καντάδες. Από το 1955 και ανελλιπώς από τότε, πραγματοποιούνται και οι Γιορτές Λόγου και Τέχνης στο νησί όπου μαζί με το ετήσιο διεθνές φεστιβάλ φολκλορικών χορών και τα ιδιωτικά και δημόσια γλέντια, συνθέτουν τον τοπικό εορταστικό χαρακτήρα του νησιού.

Παραδοσιακοί Χοροί της Λευκάδας

Οι χοροί που χαρακτηρίζουν το χορευτικό φαινόμενο του νησιού, τόσο στις παραδοσιακές κοινωνίες του νησιού όσο και στις φολκλορικές σημερινές παρουσιάσεις είναι κυρίως οι συρτοί χοροί και τα τσάμικα. Βασική βέβαια θεωρείται και η αξία του πρωτοχορευτή και της πρωτοχορεύτριας όπου με τα τσαλίμια τους και τον χορό «στον τόπο» εκφράζονται και δημιουργούν επικοινωνώντας με τον εσωτερικό τους κόσμο, τους συγχορευτές τους, τους μουσικούς και το χορευτικό περιβάλλον γενικότερα. Οι αντιπροσωπευτικοί χοροί είναι:

· Πατινάδα ή και Μπατουνάδα. Χορός οργανικός χωρίς τραγούδι, όπου οι συγγενείς συνόδευαν τη νύφη στην εκκλησία. Πρόκειται για συρτό τετράσημο χορό, παλαιότερα σε ημικυκλική χορευτική διάταξη και στις τελευταίες δεκαετίες από τα χορευτικά κυρίως συγκροτήματα παρατηρείται σε ελεύθερη ή αντικριστή χορευτική διάταξη

· Μηλιά. Πρόκειται για διπλό συρτό χορό, από τους αντιπροσωπευτικότερους του νησιού. Αποτελείται από δύο είδη συρτών χορών σε τετράσημο και σε επτάσημο ρυθμό, εναλλάξ (Τυροβολά, 1992). Χορεύουν γυναίκες και άνδρες και το δημοφιλές περιεχόμενο του τραγουδιού έχει ως κατάληξη το μάταιο των εγκοσμίων. Είναι τεχνικός και ζωηρός χορός όπου αναδεικνύεται η γυναικεία χορευτική ικανότητα αλλά και η στήριξή της γυναίκας χορεύτριας από τους άνδρες χορευτές. Σήμερα, η Μηλιά από τα συμμετοχικά πλαίσια που χορευόταν (γάμο, βάπτιση, άλλα κοινωνικά γεγονότα) έχει περάσει στα παραστατικά πλαίσια δηλαδή σε αίθουσες διδασκαλίας χορών και σε σκηνές ως θέαμα (Κουτσούμπα, 2009)

· Γιάννης ο Μαραθιανός η Περατιανός. Διπλός κι αυτός χορός σε ρυθμό καλαματιανό και τσάμικο. Με το ίδιο σχεδόν τραγούδι ο χορός επιτελείται στην Ήπειρο και την Αιτωλοακαρνανία. Αναφέρεται σε πρόσωπο με το όνομα «Γιάννης» πιθανόν από χωριά όπως η Περατιά απέναντι από τη Λευκάδα η από άλλα χωριά όπως ο Μαραθιάς. Βασικός σε αυτό το χορό είναι και ο ρόλος των πρωτοχορευτών

· Μπάλλος. Είναι επίσης ζωηρός διπλός συρτός αλλά και καλαματιανός χορός όπως και όλοι οι τετράσημοι και επτάσημοι συρτοί στην Ελλάδα. Στο συρτό χορό υπάρχουν έντονες αναπηδήσεις στον κορμό του χορευτή και στο καλαματιανό οι κινήσεις είναι πιο ήπιες.

· Θιακός. Συρτός κι αυτός χορός με εναλλαγές μουσικών μέτρων σε 7/8 και 2/4. Χορεύεται από πολύ παλιά στη Λευκάδα, αλλά μελωδικά συναντάται στην Ιθάκη και στην Ήπειρο με διαφορετική φυσικά χορογραφία.

· Καραβάκια. Πρόκειται για συρτό χορό διευρυμένου συνήθως τύπου «στα τρία» και καλαματιανού. Οι χορευτές δηλαδή χορεύουν πρώτα αργά και «πατητά» βήματα προς τη φορά του κύκλου και στη συνέχεια χορεύουν συρτό καλαματιανό.

· Λεμονιά. Είναι γυναικείος χορός, αργός συρτός, τύπου «στα τρία» και συρτού καλαματιανού. Η λαβή των χεριών είναι σταυρωτή και χορευόταν παλαιότερα κυρίως στην ενδοχώρα.

· Μπαρμπούνι. Από τον τίτλο του τραγουδιού φανερώνεται ότι χορευόταν στα εσωτερικά παράλια του νησιού. Είναι κι αυτός διπλός χορός και αποτελείται από συρτό 4/4 και από καλαματιανό 7/8, από άνδρες και γυναίκες.

· Συρτά. Όπως και σε όλη την Ελλάδα, έτσι και στη Λευκάδα «παιζόντανε» διάφορα είδη συρτών: τρίσημα τύπου «στα τρία» (π.χ «άσπρο τριαντάφυλλο κρατώ»), τετράσημα τύπου «στα δύο» (π.χ «στης Πάργας τον ανήφορο») και συρτού καλαματιανού (π.χ «λουλούδι τι μαράθηκες» και επτάσημα τύπου καλαματιανού (π.χ «μαύρα μάτια στο ποτήρι»).

· Τσάμικα. Βασικός και δημοφιλής επίσης χορός στο νησί με πολλές παραγγελιές σε δημοφιλή τσάμικα από τους πρωτοχορευτές προς τους μουσικούς στα πανηγύρια όπως «Ήλιος», «Λιούλιος», «Πανώρια», «Ράστ», κ.λ.π. Με τα τσάμικα φανερώνεται η δυναμική επίδραση της μουσικής παράδοσης της στεριανής Ελλάδας και κυρίως του Ξηρόμερου Αιτωλοακαρνανίας. Επίσης αναδεικνύεται ο χορός του πρωτοχορευτή και της πρωτοχορεύτριας με ιδιαίτερες δεξιοτεχνικές κινήσεις «στον τόπο» όπως «κωλοκαθιές», χαμηλές περιστροφές, αναπηδήσεις, κ.λ.π.

Από τα χαρακτηριστικά στοιχεία των παραδοσιακών χορών του νησιού της Λευκάδας, όπως διαφαίνεται από τις παραπάνω περιγραφές, είναι η αξία του αυτοσχεδιασμού του πρωτοχορευτή και της πρωτοχορεύτριας με βάση τις παραγγελίες που έδιναν στους μουσικούς στα πανηγύρια και στις άλλες δημόσιες εορτές. Οι μερακλήδες πρωτοχορευτές αλλά και οι πρωτοχορεύτριες «έσερναν» το χορό και πραγματοποιούσαν πολλά χορευτικά τσαλίμια «στον τόπο», δίνοντας ταυτόχρονα ιδιαίτερη σημασία στη χορευτική ομάδα. Σημαντικό ήταν ότι εκφράζονταν χορευτικά ενεργοποιώντας όλες τις αισθήσεις και επικοινωνούσαν με τον εσωτερικό τους κόσμο, με τους συγχορευτές και τις συγχορεύτριες αλλά και το περιβάλλον (καλεσμένοι, παρευρισκόμενοι, θεατές).

Παραδοσιακή Κομπανία και Οργανοπαίκτες της Λευκάδας

Η παραδοσιακή μουσική κομπανία αποτελούνταν από τα εξής λαϊκά μουσικά όργανα: Κλαρίνο, βιολί, λαγούτο, σαντούρι. Αργότερα προστέθηκε το τουμπελέκι και χρησιμοποιήθηκε σε πολλές περιπτώσεις και το ακορντεόν. Πριν το κλαρίνο αλλά και κατά την πρωτοεμφάνισή του υπήρχε και ο ζουρνάς όπως και στη στεριανή Ελλάδα.

Ενδεικτικοί παραδοσιακοί μουσικοί και ερμηνευτές ήταν:

· Κλαρίνο: Δημήτρης Κονιδάρης ή Τσιρούφλης από τα Χαραδιάτικα, Νικόλαος Βρυώνης από τον Άη Πέτρο, Νικόλαος Σπύρος Κατωπόδης από την Καρυά.

· Βιολί: Γιώργος Βερύκιος από το Δρυμώνα

· Λαγούτο: Σταύρος Κατωπόδης από την Καρυά

· Τραγούδι: (νεότερος) Νίκος Μάης-Ζόγκος από τον Άη Πέτρο (έχει τραγουδήσει για το σύλλογο Λευκαδίων Πάτρας)

Λαϊκά και Θρησκευτικά Πανηγύρια στη Λευκάδα

Στον κύκλο του χρόνου και της ζωής, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, πραγματοποιούνταν και στο νησί της Λευκάδας παραδοσιακά πανηγύρια με φημισμένους οργανοπαίκτες για διάφορες θρησκευτικές και άλλες περιστάσεις. Πολλά από αυτά τα πανηγύρια συνεχίζουν και σήμερα να πραγματοποιούνται, με διαφορετικά βέβαια χαρακτηριστικά και σκοπούς. Ενδεικτικά, μερικά από αυτά ήταν και είναι:

· 7 Ιουλίου, Αγίας Κυριακής, Βλυχό

· 17 Ιουλίου, Αγίας Μαρίνας, Βαυκερή

· 22 Ιουλίου, Γιορτή της Ριγανάδας, Καρυά

· 26 Ιουλίου, Άη Λιός, Φτερνό

· 6 Αυγούστου, του Σωτήρος, Νικιάνα και Γιορτή της Εγκλουβης(ι)άνικης Φακής, Άη Δονάτος

· 12 Αυγούστου, του Άη Σπυριδώνου, Καρυά

· 8 Σεπτέμβρη, Θεοτόκου, Σύβρος

Λαϊκή Φορεσιά της Λευκάδας

Η ανδρική γιορτινή φορεσιά

Η ανδρική λαϊκή φορεσιά του νησιού, πριν οι άνδρες φορέσουν τον ευρωπαϊκό ρουχισμό, αποτελούνταν από το πουκάμισο, το βρακί, το γελέκι, την καμπτζέλα (επενδύτης πάνω από το γελέκι). Υπήρχαν μάλλινες κάλτσες και γουρνοτσάρουχα παλαιότερα και ευρωπαϊκά παπούτσια αργότερα, και μαντήλι μαύρο δεμένο στο κεφάλι όπως και το μαντήλι στην καθημερινή φορεσιά της φουστανέλας

Η γυναικεία καθημερινή γιορτινή ή νυφιάτικη φορεσιά

Η γυναικεία φορεσιά αποτελούνταν από το συντρόφι ή βρακί, το πουκάμισο, το γελέκι, το κότολο, το φουστάνι, τη σπαλέτα, τη ποδιά, το κεφαλομάντηλο, τη μπέρτα. Επιπλέον, η νυφιάτικη περιελάμβανε έναν εξωτερικό επενδύτη που ονομάζεται τσουμπές ο οποίος έχει λεπτομέρειες από χρυσά κεντήματα, το φέσι κάτω και εμπρός προς τα αριστερά (περίπου κατά το ήμισυ) από το κεφαλομάντηλο. Στο δέσιμο της μεταξωτής σπαλέτας εμπρός, καρφιτσώνονται συνήθως με καρφοβελόνες διάφορα χρυσαφικά όπως τα λεγόμενα ποντάλια για παράδειγμα. Στο φέσι της νύφης επίσης στηρίζονται κοσμήματα, φορά επίσης σκουλαρίκια χρυσά με πολύτιμες πέτρες, χρυσές αλυσίδες στο λαιμό και στο στήθος.

Γενικά θα λέγαμε ότι σήμερα, η λαϊκή φορεσιά της Λευκάδας τείνει να εκλείψει αφού φοριέται μόνο από τους μεγάλους σε ηλικία κατοίκους του νησιού και κυρίως στην ενδοχώρα και λιγότερο στη Χώρα. Ως καταγόμενος εκ πατρός από την ενδοχώρα και τους Πηγαδισάνους Λευκάδας (Πιατσάνους) ομολογώ πως ακόμα και η Λευκάδα όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, σιγά σιγά περνά από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής στη σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία, από τα παραδοσιακά στα φολκλορικά δρώμενα, όπου βασικό ρόλο στη διατήρηση πλέον της τοπικής ταυτότητας αναλαμβάνουν οι πολιτιστικοί σύλλογοι και τα πατριωτικά σωματεία απανταχού.

Όμως ακόμα κι έτσι, το τρίπτυχο της γλώσσας και του τραγουδιού με τις διαλέκτους και τα ιδιώματα, οι ιδιαιτερότητες της μουσικής και του χορού, παρουσιάζουν με σαφήνεια ακόμα και σήμερα, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τόπου, άρα και της Λευκάδας, αναδεικνύουν τον τοπικό τρόπο ζωής και ουσιαστικά είναι τα στοιχεία αυτά που δηλώνουν ένα κάτοικο ως Λευκαδίτη, Άη Πετρίτη, Πιατσανίτη η Καρσάνο. Ουσιαστικά δηλώνουν την ταυτότητά του.

Γρηγόριος Μικρώνης

Λευκαδίτης εκ πατρός

Μέλος Ε.Ε.Π. Φυσικής Αγωγής στο Πανεπιστήμιο Πατρών

Επιμέλεια χορευτικών δρώμενων στο Σύλλογο Λευκαδίων Πάτρας

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Κατωπόδης, Θ. (1998). Στην Ηχώ της Παράδοσης, Πάτρα: Σύλλογος Λευκαδίων Πάτρας/Θ. Κατωπόδης

Κοντομίχης, Π. (1989). Η Λευκαδίτικη λαϊκή φορεσιά, Αθήνα: ΕΟΜΜΕΧ

Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Παράδοση και Φολκλόρ στον Ελληνικό παραδοσιακό χορό: Η περίπτωση του χορού «Μηλιά» της Λευκάδας», στο: Επιστήμη του Χορού, ηλεκτρονικό περιοδικό, τ. 3, Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Χορού

Σύλλογος προς διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής, (1977) Τραγούδια της Επτανήσου, ένθετο δίσκου, τομ. 15, SDNM 115, Αθήνα

Τυροβολά, Β. (1992) Ελληνικοί παραδοσιακοί χορευτικοί ρυθμοί, Αθήνα: Gutenberg

Συνεντεύξεις:

Γράψα Ελένη, Καρυά Λευκάδας

Κατωπόδης Θεόδωρος, Καρυά Λευκάδας

Μακρυγιώργος Ευάγγελος, Καλαμίτσι Λευκάδας

Μικρώνης Γεώργιος του Νικολάου, Πηγαδισάνοι Λευκάδας

Μικρώνης Γεώργιος του Στεφάνου, Πηγαδισάνοι Λευκάδας

Μικρώνης Ευρυβιάδης του Νικολάου, Πηγαδισάνοι Λευκάδας

Σάντας Νίκος, Πηγαδισάνοι Λευκάδας