ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ, δρ Φ. τ. Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

«Αργαλειός – εργαλείο»

Η κρίση αναβίωσε την ιδέα της στροφής στην ελληνική παραγωγή και την τοπική οικονομία. Και το πρωτοποριακό Πανεπιστήμιο των Ορέων, η αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που έχει ιδρυθεί με πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου Κρήτης, κάνοντας την πράξη, επιχειρεί κυριολεκτικά να ξαναπιάσει το νήμα από την αρχή.

Η αποστολή Πηνελόπη Gandhi, είναι μια ακόμη δραστηριότητα του Πανεπιστημίου των Ορέων, που ανέλαβε να ξαναβάλει την ξεχασμένη υφαντική τέχνη στην καθημερινότητα της κρητικής οικογένειας, να κινητοποιήσει τους εναπομείναντες υφαντές, τις γυναίκες πρώτα απ΄ όλα, στα χωριά και τις πόλεις του νησιού να ξανακαθήσουν στους αργαλειούς και να διδάξουν τους νέους.

Η καινοτόμος και απαιτητική δράση, που ήδη έχει φέρει τους πρώτους καρπούς, παρουσιάστηκε την Τρίτη σε συνέντευξη Τύπου στην Αθήνα, προκειμένου να προβληθεί η πρώτη μεγάλη έκθεση για την υφαντική τέχνη και τα επιτεύγματα της αποστολής του Πανεπιστημίου των Ορέων που οργανώνεται από την 1η έως και τις 17 Νοεμβρίου στην Βασιλική του Αγίου Μάρκου στο Ηράκλειο.

Οι υφάντρες, μυθικές και πραγματικές, συμβολικές και καθημερινές, οι ατέλειωτοι αργαλειοί του ελληνικού χώρου και άλλων λαών και τα άπειρα υφαντά που βγήκαν από τα χέρια έμπειρων τεχνιτριών, οι γοητευτικές και συνάμα διδακτικές παραδόσεις για την αράχνη ως δασκάλας της υφαντικής τέχνης, οι μαγικοθρησκευτικές πρακτικές της ύφανσης των «μονομερίτικων» αφιερωματικών υφασμάτων σε εικόνες αγίων1 προκειμένου να φορεθούν κατάσαρκα από ασθενείς, πρακτικές που παραπέμπουν στον ιερό ιαματικό πέπλο της θεάς Αθηνάς, το κεντημένο με τον ουρανό με τ’ άστρα, τη γης με τα λουλούδια και τη θάλασσα με τα ψάρια φουστάνι της βασιλοπούλας του παραμυθιού, όλα αυτά τα ωραία και θαυμαστά αφορούν την τέχνη της ύφανσης με ένα απλό θαυματουργό εργαλείο τον εργαλειό - αργαλειό, με τα εξαρτήματά τους και την ονοματολογική ποικιλία τους2. ΄Ελεγα πριν από πολλά χρόνια ότι κάποτε θα ασχοληθώ εκτενώς με την υφαντική και τα εργαλεία της αλλά ποτέ ως τώρα δεν είχα το χρόνο να εμβαθύνω σ’ ένα θέμα ελκυστικό και μυστηριώδες. Απλώς αυξανόταν ο φάκελος, με τίτλο «αργαλειός-υφαντική» με υλικό και βιβλιογραφία. Ο αργαλειός, ο ιστός, το εργαστήρι και η σχετική ορολογία (κλώθω, ιδιάζω, υφαίνω, ξυφαίνω, υφαντό, φάδι κ.τ.τ.) φιλολογικά με παρέπεμπαν σε καταστάσεις γυναικείου εκούσιου ή ακούσιου αποκλεισμού, απομόνωσης και πονηριάς, ως τρόπου διαφυγής από τα δεσμά των ανδροκρατούμενων κοινωνιών. Η Πηνελόπη, να ξεγελά τους μνηστήρες υφαίνοντας και ξεϋφαίνοντας το πανί, η Πρόκνη να κοινοποιεί το φοβερό μυστικό της στην Φιλομήλα μέσα από το υφαντό της3, η Καλυψώ να σαγηνεύει τους συντρόφους του Οδυσσέα (ιστόν εποιχομένη), η Ελένη «να υφαίνει» τον θάνατο των παληκαριών στην Τροία, και τέλος η κόρη στο δημοτικό τραγούδι, που «έχει ασημένιον αργαλειό και φιλντισένιο χτένι» και «σκανταλίζει» με το τραγούδι της τους περαστικούς. Η υφάντρα (ανυφαντού) γενικά, τεχνίτρα και μάγισσα, που σαγηνεύει τους άντρες με το ρυθμικό χτύπημα του αργαλειού και το συνοδευτικό τραγούδι της. Αφοσιωμένη άλλοτε στο 

======================== 

Υ.Σ.

1 Ν. Γ. Πολίτου, Αι ασθένειαι κατά τους μύθους του ελληνικού λαού, Λαογρ. Σύμμεικτα , τ. Γ΄, εν Αθήναις 1931, σ. 75. Για το μονομερίτικο πανί βλ. κυρίως Γ. Α. Μέγα, Παραδόσεις περί ασθενειών, Λαογραφία, τ. 7(19923), σ. 497-500. Το μονομερίτικο πανί είναι αυτό που κατασκευάζεται σε μια ημέρα από την αρχή, δηλαδή από την πρώτη ύλη μέχρι το ράψιμο του ενδύματος, από 40 μονοστέφανες γυναίκες. Σ΄ αυτό αποδίδονται μαγικές ιδιότητες, όταν φοριέται κατάσαρκα. Σύμφωνα με μια παράδοση από τη Νάξο το μονομερίτικο πανί έχει τη δύναμη να δίνει τη ζωή και στο μάρμαρο, αφού όταν ριφθεί πάνω σε άγαλμα κόρης αποκτά ζωή (Ν. Γ. Πολίτου, Παραδόσεις, εν Αθήναις 2004, σ. 153, αρ. 278). 

2 Ό.π. Ο αργαλειός2 (αργαστήρι, βούφα, λάκκος κ.ά) το κύριο εργαλείο υφαντικής στημένο προσωρινά ή μόνιμα. Οι φράσεις στήνω αργαλειό ή ανοίγω τον αργαλειό κ.ά. σημαίνουν αρχίζω να υφαίνω. 

3 Ελληνική Μυθολογία, τ. 2, 1986, σ. 23-27. Στα δημοτικά μας τραγούδια «Η νύφη που κακοτύχησε στο γάμο της, σπουδαία υφάντρα, αναγνωρίζεται από τη μητέρα της από την ποιότητα του υφαντού της.

=================================

υφαντό της, που απαιτεί προσοχή και συγκέντρωση, ξεχνάει τον αγαπημένο της, ο οποίος παραπονείται:

Όσο είναι μάκρος του γιαλού και φάρδος του πελάγου, 

Τόσο πανί διαζούντανε η κόρη στην αυλή της

Με τετρακόσια ρόδανα και χίλια δυό μασούρια.

Του ρήγα ο γιός επέρασε και την καλησπερίζει.

-Καλησπέρα σου, λυγερή, 

-Καλώς το παλληκάρι. -

Έπεσ’ ο νους σου στο παννί κι ο λογισμός σ’ το χτένι

κι εμένα μ’ επαράτησες και πλιά δε με θυμάσαι. 

-Δε σ’ απαρνούμαι, ρήγα μου, πάλε στο νού μου σ’ έχω,

σ’ έχω γραμμένο στο παννί και στο ξυλόχτενό μου

κι απάνω στην σαϊτα μου σ’ έχω ζωγραφισμένο

και μέσα στα μιτάρια μου χρυσοπεριπλεμένο4

. 

Καμιά φορά πάλι η δυσκολία της αρχής και του τελειώματος του υφαντού εντείνει το πρόβλημα της απομόνωσης της κόρης που υφαίνει και ομολογεί:

Στη λύση δέση του πανιού τον αγαπώ δε θέλω,

μόνο στη μέση του πανιού να τραγουδώ, να υφαίνω 5

. 

Αφοσιωμένη και «σκλαβωμένη» στον αργαλειό πληροφορείται κάποτε ότι ο καλός της παντρεύεται άλλη γυναίκα:

Μια κόρη όντας ύφαινε και λιανοτραγουδούσε 

Κι ένα πουλί, χρυσό πουλί, 

πά’ στο ξυλόχτενό της. -

Σύ κόρη μου, τραγουδείς, φαίνεις, νυφανταρίζεις,

κι ο καλός σ’ παντρεύεται, άλλη γυναίκα παίρνει 6

Η υφαντική κατ’ εξοχήν γυναικεία απασχόληση, και κυρίως ο αργαλειός ως εργαλείο συνδέονται τοπικά, γλωσσικά και συμβολικά με μια σειρά ακόμη αναπαραστάσεις. «Ιδιαίτερα στο είδος του «καθιστού» αργαλειού που αποκαλείται και λάκκος (λέξη που παραπέμπει κυριολεκτικά και σε τάφο), με τα ορθάρια (οι τέσσερις ακραίοι όρθιοι στύλοι που τον ορίζουν και τον στηρίζουν) και τα υφαντικά εξαρτήματα . 

========================== 

Υ.Σ. 

4 H παραλογή «ατυχής έρωτας νέων», Ελληνικά Δημοτικά τραγούδια (Εκλογή), τ. Α΄, εν Αθήναις 1962, σ. 434.

5 Πάνου Σπάλα, Το δημοτικό εργατικό τραγούδι, Αθήνα 1947, σ. 48. 

6 Ελληνικά Δημοτικά τραγούδια (Εκλογή), τ. Α΄, εν Αθήναις 1962, σ. 420-421. 

===============================================

που στηρίζονται σε αυτά, κάθεται η υφάντρα σωματικά σε άμεση σχέση με το έδαφος και το χώμα. Αναπαραστατικά και σε αναλογική ταυτοσημία με την υφάντρα η επίμονη περιφραστική επωνυμία της γης στα μοιρολόγια ως αραχνιασμένο χώμα (η αραχνιασμένη πλάκα, ενώ οι νεκροί είναι μαύροι κι άραχνοι) φαίνεται να προβάλλει και ως ολέθρια, μαύρη υφάντρα-αράχνη που εξυφαίνει αρνητικά τον μαύρο κάτω κόσμο ως «αραχνιασμένο χώμα», δηλαδή έναν χθόνιο ιστό όπου συλλαμβάνονται και διαλύονται –όμως πάντα γονιμικά αναγεννητικά-οι νεκροί»7

Σε μοιρολόι από την περιοχή της Βόνιτσας το σώμα του νεκρού παρομοιάζεται με ένα εργαλείο σαν τον αργαλειό που αποδομείται, όταν πλέον σταματά η λειτουργία του: .

Εδώ συνδυό δεν κάθουνται συντρείς δεν κουβεντιάζουν 

Κοντά στο σαραντάημερο αρμούς αρμούς χωρίζουν

Και πάει χώρια το κορμί και χώρια το κεφάλι Πέφτουν τα κομποδάκτυλα πέφτουν τα δαχτυλίδια 

Πέφτουν τα κατσαρά μαλλιά βγαίνουν τα μαύρα μάτια 

Τα νιάτα χώμα γίνονται κι η ομορφιά χορτάρι 

Τα ολόγλυκα τα μάτια μας έμορφα λουλουδάκια 

Και το λιγνό μας το κορμί ψηλό κυπαρισσάκι.

Και αλλού:

Με τι πουδάρια να σ’ κουθού

μι τι κουρμί να κάτσω

κειό έκαμα να σηκουθού 

κι κόπηκα στη μέση

χώρ’ σι του κιφαλάκι μου

χώρια που το κορμί μου 

κειό χώρ’ σαν τα χιράκια μου

χώρια που το κορμί μου 

====================

Υ.Σ. 

7 Ελένη Ψυχογιού, Η Μαυρηγή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. , Αθήνα 2008, σ. 78-79

=======================

χώρ’ σαν τα πουδαράκια μου χώρια ν’ απού το σώμα8

. 

Η αλήθεια είναι πως έχει κυκλοφορήσει το πολύ καλό βιβλίο της Ερατούς Αγγελοπούλου-Βόλφ «Ο αργαλειός. Πρώτα βήματα στην τεχνική της υφαντικής» (εκδ. Δόμος 1986), που κάλυπτε ικανοποιητικά το κενό, ενώ το 1997 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κυκλοφορήθηκε το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο «Υφαντική και υφάντρες στο προϊστορικό Αιγαίο, 2000-1000 π.Χ.» της κ. Ίριδας Τζαχίλη. Σ’ αυτό η ερευνήτρια επισημαίνει ότι η «τέχνη του αργαλειού είναι η τέχνη του νου και των χεριών, των λεπτομερειακών υπολογισμών και της ικανότητας της υφάντρας να συντονίσει τις κινήσεις με τον νου και το μνημονικό της για να υλοποιήσει τα γνωστά μόνον σ’ αυτήν σχέδια...

Στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια κάθε φορά που η χρήση του υφαίνω είναι κυριολεκτική υποκείμενο είναι γυναίκες. Υφαίνει η Καλυψώ, η Πηνελόπη, η Ελένη, οι γυναίκες της Σιδώνας. Κάθε φορά όμως που το ρήμα χρησιμοποιείται με μεταφορική σημασία το υποκείμενο είναι άνδρες. Υφαίνουν ο Οδυσσέας, ο Νέστορας, οι μνηστήρες. Υφαίνουν όμως με το νου, σκέψεις και σχέδια. Έτσι ενώ οι γυναίκες υφαίνουν με τις κινήσεις των χεριών και της σαϊτας, τα πολεμικά στρατηγήματα και τα παιχνίδια προέρχονται από την περιοχή των ανδρών. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Οδύσσεια το ρήμα υφαίνω χρησιμοποιείται δυο φορές με την κυριολεκτική του έννοια, ενώ για την περιγραφή του δόλου της Πηνελόπης χρησιμοποιείται το ρήμα τολυπεύω, που σημαίνει κλώθω και σήμερα γνωστό ως κωλυσιεργώ, που αποδίδει την πραγματική σημασία του δόλου. Άλλο όμως κλώθω και άλλο υφαίνω σκέψεις, εξυφαίνω σχέδια. Χώρος, λοιπόν, γυναικείας υπομονετικής, δημιουργικής δραστηριότητας ο αργαλειός, ταυτισμένος με το σώμα που τον κινεί και μεταφορικά-συμβολικά χώρος και χρόνος, το βίωμα της παιδικής ηλικίας με τα χρώματα των κρητικών υφαντών, τα λουλούδια και τα σχήματα, τους ήχους των τελευταίων αργαστηριών, τις παλιές υφάντρες να κρατούν 

=====================

Υ.Σ.

8 Ελένη Ψυχογιού, ό.π., σ. 221 και 224

==========================

άμυνα στην αποδρομή του λαϊκού πολιτισμού, μπροστά στα βιομηχανοποιημένα υφάσματα και στρωσίδια. Αυτό το απλό αλλά τόσο θαυματουργό εργαλείο, που επέτρεπε στην υφάντρα να έχει τον πρώτο και τελευταίο λόγο στην ύφανση, κόντρα στον αυτοματισμό, που εξασφάλιζε την κυριαρχία της αρχής της εναλλαγής με την παραγωγή ίδιων ακριβώς προϊόντων σε μεγάλες ποσότητες και καταργούσε τη μοναδικότητα του χειροποίητου.

Ο αργαλειός, γυναικείος χώρος, είναι «σκλαβιά μεγάλη», όπως λέει και το δίστιχο:

Το κέντημα είναι γλέντημα κι η ρόκα είναι σεργιάνι

Κι αυτός ο έρμος αργαλειός είναι σκλαβιά μεγάλη.

Παράλληλα είναι το στιβαρό όχημα, που μπορεί να οδηγήσει προς την πολυπόθητη ελευθερία, που εξασφαλίζει η τίμια εξοικονόμηση των προς το ζην, ιδιαίτερα σε καιρούς δύσκολους. Ελπίζω και το εύχομαι η σύγχρονη δυναμική Πηνελόπη, ιέρεια μιας πανάρχαιας τέχνης να παγιδεύσει στον «ιστό» της την οικονομική κρίση. 

Ο αργαλειός (αργαστήρι, βούφα, λάκκος κ.ά) το κύριο εργαλείο υφαντικής στημένο προσωρινά ή μόνιμα. Οι φράσεις στήνω αργαλειό ή ανοίγω τον αργαλειό κ.ά. σημαίνουν αρχίζω να υφαίνω. Οι ονομασίες του αργαλειού εξαρτώνται από τον τρόπο, που στήνεται (ορθός, στητός, του λάκκου κ.ά.) και από το είδος του υφαινομένου υφάσματος (παννήσιος, αντρομιδήσιος, σχοινιάτικος, των χαραριών κ.ά). 

Η ονοματολογία των διαφόρων μερών του αργαλειού: 

α΄) των τεσσάρων καθέτων στηριγμάτων του (ποδάρια, κουρούνες, καδρόνια κ. ά),

β΄) των οριζόντιων στηριγμάτων της βάσεως και της κορυφής (πλευρά, σανίδια, καδρόνια κ.ά). 

γ΄) του αντιού (προσάντι, πισάντι), ονοματολογία των μερών του (κεφάλι, κότσι (το εξογκωμένο άκρο), σώμα, κορμί),

δ΄) του εξαρτήματος με το οποίο στερεώνεται το ύφασμα (χέρι, χερούλι, κουρούνα, σφίχτης),

ε΄) των καλαμιών ή βεργών που σταυρώνουν το στημόνι (καλάμια, βέργες, σταυρώματα κ. ά).

ς΄) του ξύλου με το οποίο τεντώνουν το ύφασμα (ξίγκλα, προγγίδι) και των μερών του (δόντια, δακτύλιος), 

ζ΄) των δύο ξύλων με τα οποία γίνεται «το χτύπημα» του υφάσματος (σπάθες κ. ά), 

η΄) των ξύλων μεταξύ των οποίων τοποθετείται το χτένι (πανώξυλο, κατώξυλο, χτενόξυλα),

θ΄) του ενδιαμέσου κτενοειδούς συμπλέγματος μέσα από το οποίο περνά το στημόνι (χτένι),

ι΄) του εξαρτήματος, που αποτελείται από τις σπάθες, τα χτενόξυλα, το χτένι (πόρτα του αργαλειού, πέταλο, βάταλο;),

ια΄) του πλέγματος μέσα από το οποίο περνά το στημόνι (μιτάρι κ. ά) και των νημάτων από τα οποία εξαρτώνται τα μιτάρια,

ιγ΄) των νημάτων, που 

εξαρτώνται από τα μιτάρια και προσδένονται στα άκρα των πατηθρών, ιδ΄) της θέσεως στην οποία καθίζει η υφάντρια (αργαστηροσάνιδο, σανίδι του αργαλειού, σκαμνί κ.ά.), ιε΄) του καλαθιού μέσα στο οποίο η υφάντρια τοποθετεί τα μασούρια, τα νήματα κ. ά,, ις΄) της σαϊτας (κερκίδα, σαϊτα κ.ά), ιζ΄) του φτερού ή του καρφιού που κρατεί την ξίγκλα ακίνητη (βλ. και εικ. 288, 289), ιη΄) μικρό ξύλο που υποβοηθεί την εργασία της προσκολλήσεως ή του χτενίσματος (κλέφτης κ. ά).

Eίδη των υφαντών: Από την τεχνική της κατασκευής τους: μονό, διπλό, δίμιτο, απολυτό, σκουλωτά, θηλωτά, περαστά – βεργωτά, κλωστά, μασουρωτά, σπαθωτά ή σανιδωτά, ξεφαδιαστά, συρτά κ.ά.

Από τα χρησιμοποιούμενα υλικά. 

Μεταξωτά (ολομέταξα, αγνομέταξα, φαδομέταξα, μεταξομπάμπακα, κουκουλάρικα, κουτνιά, φελεμενίσια, τιριπλικένια κ.ά). 

Μάλλινα (τραγομαλλίσια, μάλλινες κ.ά), ανάλογα με την ύφανσή τους (πεντανέμια, αγερινά, αραχνιά κ.ά).

Από τα διακοσμητικά τους θέματα (λουριαστά, λουρωτά, αραδωτά, ουγιαστά, κενάρια, τσοσμέδες, γιολίδικα, ανταμωτά, νταβανωτά, σαντρατσωτά, κλουβωτά, ψηφωτά, κουταλίδικα, σκεμπελίδικα κ.ά).

Από την προέλευσή τους (λόντρα, ευρωπαϊκό, λαχουρί, δαμασκό κ.ά).

Η γεωγραφική θέση της Κρήτης, η έκτασή της και η σχετική αυτάρκεια στην παραγωγή των απαραιτήτων για τη ζωάρκεια προϊόντων αλλά και οι ιστορική της πορεία διαμόρφωσαν έναν πολιτισμό με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τον κρητικό πολιτισμό, που επιβίωσε μέχρι σήμερα, παρά τις επιδράσεις λαών που έζησαν πολλά χρόνια στο νησί. Ο λαϊκός πολιτισμός της Κρήτης αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας και μελέτης επιστημόνων λαογράφων αλλά και ερασιτεχνών, οι οποίοι έχουν καταγράψει με επιμέλεια πολλά στοιχεία του. Το Κέντρο Λαογραφίας, στο οποίο υπηρέτησαν διαπρεπείς λαογράφοι, όπως ο Γεώργιος Σπυριδάκης από το Κατσιδόνι Σητείας, Διευθυντής του Κέντρου Λαογραφίας κατά τη δεκαετία του ’60-’70, ο Γιώργος Αικατερινίδης από τη Σητεία, ο εθνομουσικολόγος Γεώργιος Αμαργιανάκης επίσης από τη Σητεία και η Μαρία Λιουδάκι από τη Λατσίδα Νεαπόλεως Λασιθίου, η δασκάλα που 

πραγματοποίησε σειρά επιτοπίων ερευνών για λογαριασμό του Κέντρου Λαογραφίας και της οποίας το ανέκδοτο στο Αρχείο του Κέντρου Λαογραφίας έργο θα εκδώσει στη σειρά «Πηγές του λαϊκού πολιτισμού» η Τοπική Αυτοδιοίκηση Αν. Κρήτης. Το Κέντρο, λοιπόν, Λαογραφίας διαθέτει για τον λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης 500 περίπου ανέκδοτες συλλογές λαογραφικού υλικού. Αλλά και μια σειρά τοπικών λαογράφων εξίσου σημαντικών τους οποίους δεν θα αναφέρω επειδή δεν θα ήθελα να αδικήσω κανένα εάν τον παραλείψω. Όλοι, ο καθένας όπως μπορούσε και με τα μέσα που διέθετε προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στη διάσωση των στοιχείων του παραδοσιακού πολιτισμού της Κρήτης. Σε αδρές γραμμές στοιχεία περιέχονται στο άρθρο του Γιώργου Αικατερινίδη «Λαϊκός Πολιτισμός», που στηρίζεται σε πλούσια βιβλιογραφία, στον συλλογικό τόμο «Κρήτη, Ιστορία και Πολιτισμός», μια έκδοση του Συνδέσμου Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης (1988) με την εκδοτική φροντίδα της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης.

Εκτός αυτών μια σειρά από τοπικούς λογίους-εκπαιδευτικούς κυρίως, με υψηλές επιδόσεις στον χώρο της λαογραφίας (Αριστείδης Κριάρης, Ιδομενέας Παπαγρηγοράκης, Ελευθ. Πλατάκης, Ευαγγελία Φραγκάκη, Φλωρεντίνη Σκουλούδη-Καλούτση, η οποία περί το 1910 στα Χανιά, έκαμε ολική επαναφορά του Αργαστηριού. κ,ά. Για να αναφέρω μερικούς από τους νεκρούς ήδη), περιοδικά, όπως ο Προμηθεύς Πυρφόρος, η Κρητική Εστία, Η Αμάλθεια κ.ά). Το 1985 ο Στάθης Δαμιανάκος στο αιρετικό τότε βιβλίο του «Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός» κάνει λόγο για την διαφαινόμενη ομογενοποίηση και την ανάγκη για συγκέντρωση και διάσωση βιοϊστορικών μαρτυριών που αναφέρονται στους λαϊκούς πολιτισμούς των οποίων οι τελευταίοι φορείς χάνονται, ο ένας μετά τον άλλο, μπροστά στα μάτια μας. 

«Σήμερα, γράφει, εποχή γενικευμένης και άκριτης κατεδάφισης, όταν και οι ύστατες επιβιώσεις της πηγαίας συλλογικής δημιουργικότητας έχουν τεθεί υπό ανηλεή διωγμό ή τις έχει οικειοποιηθεί η εμπορική διαφήμιση, ένα τέτοιο έργο (προστασίας του λαϊκού πολιτισμού) δεν εξυπηρετεί μόνο ερευνητικές ανάγκες ή ανάγκες προσδιορισμού μιας δυσεύρετης, πολιτισμικής ταυτότητας. Η χρησιμότητά του, πέρα και έξω από κάθε διάθεση ρομαντισμού και επιστροφής στο παρελθόν, έγκειται κυρίως στην ανίχνευση προοπτικών και δυνατοτήτων για νέες μορφές συμβίωσης και πολιτισμού που η ανυποψίαστη καταναλωτική ιδεολογία των καιρών έχει αδρανοποιήσει». Σήμερα που στην καταναλωτική ιδεολογία έχει προστεθεί η παγκοσμιοποίηση μέσω του διαδικτύου τα λόγια αυτά αποκτούν μεγαλύτερη σημασία.

Για να προσθέσει ο ίδιος «Όταν χαθεί και ο τελευταίος λαϊκός ζωγράφος, τεχνίτης ή μάστορας, όταν σβήσει η φωνή και του τελευταίου καραγκιοζοπαίχτη, παραμυθά ή λυράρη, όταν αχρηστευθεί και η τελευταία μοιρολογίστρα ή υφάντρα του χωριού...τότε θ συνειδητοποιήσουμε άοπλοι πια ότι η ελευθερία, που είχαμε ελπίσει σπάζοντας τα δεσμά της παλιάς συμβιωτικής κοινωνίας, δεν έκρυβε παρά ένα νέο ραγιαδισμό και μια άλλη πιο βαθιά αλλοτρίωση: την εξουθένωση της πηγαίας δημιουργικότητας, την ισοπέδωση κάθε πολιτισμικής ποικιλίας, τον εξανδραποδισμό κάθε αυθόρμητης συλλογικής πρωτοβουλίας ..

.Όταν η αιωνόβια σοφία εκτοπίσει οριστικά η αυθάδης ημιμάθεια του πολίτη του κόσμου, τότε θα γίνει κατανοητό πως αν πολεμήσαμε τόσον καιρό για να απαλλαγούμε από τις παλιές προλήψεις, δεν ήταν παρά για να τις αντικαταστήσουμε με άλλες, πιο «λειτουργικές», σ’ ένα σύστημα που μας υπόσχεται την πολιτιστική έρημο…». 

Οι γυναίκες της Κρήτης έμειναν επί μακρούς αιώνας εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος και ως εκ τούτου ανέπτυξαν δεξιότητας περί τας οικοκυρικάς ασχολίας και τας αρετάς του οικογενειακού βίου. Τα υφαντά και τα εργόχειρα των Κρησσών είναι ονομαστά. Αλλά και εν τη εκτελέσει των έργων των ως μητέρων και συζύγων είναι άξιαι πολλής αναγνωρίσεως »9

===========================

Υ.Σ.

9 Λαζάρου Γ. Πετρίδη, Η Κρήτη. Τοπίον, άνθρωποι, γεγονότα, θρύλοι, Αθήναι 1963, σ. 16-17.

ΠΗΓΗ

Η υφαντική τέχνη στα ομηρικά έπη - Πανεπιστήμιο των ορέων

www.panoreon.gr/…/08.12.2013_omilia_k._aikaterini_kamilaki_p...

PANOREON.GR

www.panoreon.gr

Κέρος: Το αρχαιότερο Ιερό σε θαλάσσιο χώρο στον κόσμο

Μια σημαντική ανασκαφή για την παγκόσμια αρχαιολογία ολοκληρώθηκε πριν από λίγες ημέρες στην καρδιά του Αιγαίου Πελάγους. 

Η ανασκαφή που έγινε από ερευνητική ομάδα, με επικεφαλής αρχαιολόγους από το Πανεπιστήμιο του Cambridge, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και το Ινστιτούτο Κύπρου αφορούσε το μικρό νησάκι του Δασκαλιού, στο δυτικότερο ακρωτήρι της νήσου Κέρου μια, άγνωστη στο ευρύ κοινό, μικρή νησίδα δίπλα ακριβώς από το ακατοίκητο αυτό πλέον νησί των Κυκλάδων και διεξήχθη κατόπιν άδειας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Στο χαμήλωμα της αυλαίας της ανασκαφικής περιόδου μίλησαν στο ραδιοφωνικό σταθμό του ΑΠΕ- ΜΠΕ, "Πρακτορείο 104,9 FM", ο διακεκριμένος αρχαιολόγος, ερευνητής και παλαιογλωσσολόγος Λόρδος Κόλιν Ρένφριου (Colin Renfrew) και ο δρ. Μάικλ Μπόιντ (Michael Boyd), αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου της Cambridge, οι οποίοι αναφέρθηκαν στα ευρήματα εκεί όπου βρίσκονταν ο προϊστορικός οικισμός του Δασκαλιού τις νέες ανακαλύψεις και τα πρώτα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από τα όσα ανευθέρηκαν σε αυτή τη μορφολογικά σε σχήμα πυραμίδας νησίδα.

Για τον Λόρδο Renfrew, που στα 81 του χρόνια θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολόγους της προϊστορικής εποχής όλων των εποχών, η Κέρος δεν είναι ένα νέο πεδίο, αφού ξεκίνησε να ερευνά τους θησαυρούς της από τη δεκαετία του '60, νεαρός επιστήμονας τότε. Μια έρευνα που κορυφώθηκε μέσα στο 2018, αποκαλύπτοντας νέα ευρήματα που αναμένεται να μελετηθούν στα επόμενα χρόνια. Ευρήματα που σύμφωνα με τον Βρετανό καθηγητή αποδεικνύουν πως η περιοχή του Κάβου στα δυτικά της Κέρου, όπως και το μικρό νησί του Δασκαλιού ήταν ένα ναυτικό ιερό, "ένα ναυτικό ιερό, το οποίο αποκαλύπτεται πως ήταν το αρχαιότερο ναυτικό ιερό στον κόσμο".

Οι φετινές ανασκαφές εστίασαν λοιπόν στη μια ευρύτερη περιοχή και αφορούσαν πιο ειδικά οικισμούς όπως αυτός του Δασκαλιού, που εκτιμάται πως 4500 χρόνια π.Χ, ήταν ενωμένος με το την περιοχή του Κάβου στην Κέρο, με δίοδο πάνω από το νερό, ενώ φαίνεται πως επιβεβαιώνουν την Κέρο ως επίκεντρο μιας ευρύτερης περιοχής των Κυκλάδων.

Αποθέσεις που μεταφέρθηκαν από διαφορετικά νησιά των Κυκλάδων στον Κάβο της Κέρου, σπασμένα ειδώλια, γλυπτά από κυκλαδικό μάρμαρο, τμήματα από σπασμένα μαρμάρινα βέλη, σπασμένα δοχεία αγγειοπλαστικής αποτελούσαν μέρος των ευρημάτων στη περιοχή. Τα ευρήματα αυτά μεταφέρονταν εκεί ήδη σπασμένα στην αρχαιότητα, για λόγους που είχαν σχέση με θρησκευτική λατρεία, ως προσφορές στον Κάβο γεωγραφικά το καλύτερο φυσικό λιμάνι του νησιού, με θέα στο βόρειο, το νότιο και το δυτικό Αιγαίο.

Οι φετινές ανασκαφές όμως απέδειξαν κάτι που οι αρχαιολόγοι κρίνουν επίσης ως σημαντικό, την ύπαρξη δικτύου και διαδικασιών μεταφοράς στο Αιγαίο τεσσεράμισι χιλιετίες προ Χριστού. "Το πιο σημαντικό όμως στοιχείο για εμάς ήταν πως τα κτίρια που βρισκόταν πάνω στο Δασκαλιό, ήταν κατασκευασμένα από καλής ποιότητας μάρμαρο και είχαν τοιχοποιία με στοιχεία μαρμάρινα. Όλο αυτό το μάρμαρο χρειαζόταν να εισαχθεί από τη Νάξο (...) έφεραν τόνους και τόνους μαρμάρου από τη Νάξο στο Δασκαλιό, ώστε να κατασκευάσουν τις δομές που βρίσκουμε εκεί" τόνισε ο Λόρδος Renfrew. Οι αρχαιολόγοι έμειναν δε ιδιαίτερα εντυπωσιασμένοι και από τις κατασκευές εκείνης της εποχής στο Δσκαλιό "με εντυπωσιακές σκάλες", σκάλες που πρόσφατα αποκαλύφθηκαν από την αρχαιολογική σκαπάνη.

Καταγραφή με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας

Σημαντική παράμετρος της ανασκαφικής προσπάθειας είναι και αυτή της χρήσης της πλέον σύγχρονης τεχνολογίας. "Αντί για τα κλασικά σχέδια που γίνονται με το χέρι χρησιμοποιούμε μια τεχνική που ονομάζεται ψηφιακή φωτογραμμετρία (σ.σ digital photogrammetry), τεχνική που μας επιτρέπει να δημιουργούμε τρισδιάστατα μοντέλα από καθετί που κάνουμε" εξηγεί επί του θέματος ο Dr. Michael Boyd, αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου Cambridge, ενώ τονίζει πως με τις νέες τεχνικές η ανασκαφή αποκτά πλήρη ψηφιακή απεικόνιση.

"Με αυτό τον τρόπο όταν θα θέλουμε να ξαναδούμε την ανασκαφή, να δούμε τις λεπτομέρειες, θα μπορούμε να δούμε σχεδόν τα πάντα, αφού σε διαστήματα μιας ώρας ή δύο γίνεται καταγραφή μέσα σε μια τρισδιάστατη (3D) πραγματικότητα" αναφέρει ο κ.Boyd. Κάθε λεπτομέρεια μεταφέρθηκε στον ψηφιακό κόσμο μέσω iPad. "Τα χρησιμοποιούμε για να καταγράφουμε τα πάντα ψηφιακά και έτσι δεν χρειάζεται να χρησιμοποιούμε χαρτί" συμπληρώνει, κάτι που εκτιμά πως είναι ένα τεράστιο βήμα προς τα μπροστά καθώς στο παρελθόν δεδομένα μιας ανασκαφής μπορεί να βρισκόταν σε πολλαπλές ανεξάρτητες βάσεις δεδομένων, "ενώ τώρα όταν θα θέλουμε να μελετήσουμε κάποια πτυχή της ανασκαφής βλέπουμε πρακτικά τα πάντα και για κάθε πτυχή της ανασκαφής", όπως εξηγεί ο Βρετανός αρχαιολόγος.

Στο επόμενο διάστημα οι επιστήμονες αναμένεται να ξεκινήσουν τη μελέτη των ευρημάτων που εκτιμάται πως θα διαρκέσει περίπου δύο χρόνια με την έκδοση των αποτελεσμάτων να ακολουθεί. Το πλήρες κείμενο της συνέντευξης των δύο επιστημόνων στο "Πρακτορείο 104,9 FM" και τον Σωτήρη Κυριακίδη ακολουθεί:

Λόρδος Colin Renfrew , καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ (Professor Emeritus of Archaeology and former Director of the McDonald Institute for Archaeological Research at the University of Cambridge)

ΕΡ. Κύριε καθηγητά είναι λίγα αυτά που γνωρίζουμε οι Έλληνες για την Κέρο οπότε θα θέλαμε να μας "ξεναγήσετε" στο μικρό αυτό νησί 4500 χρόνια π.Χ. Να γυρίσουμε το ρολόι πίσω στον χρόνο με τη βοήθεια σας...

Αυτό είναι κάτι που μπορώ να κάνω. Από τις ανασκαφές μας είναι ξεκάθαρο πως η Κέρος, και ιδιαίτερα η περιοχή του Κάβου στα δυτικά της Κέρου όπως και το μικρό νησί του Δασκαλιού ήταν ένα ναυτικό Ιερό, όπως θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε, περίπου στο 4500 π.χ, ένα ναυτικό Ιερό το οποίο αποκαλύπτεται πως ήταν το αρχαιότερο ναυτικό Ιερό στον κόσμο. Είναι κάτι ιδιαίτερο σημαντικό...

ΕΡ. Τι από όσα έχουν αποκαλυφθεί στις ανασκαφικές σας περιόδους μέχρι σήμερα θα χαρακτηρίζατε ως πιο συναρπαστικό;

Οι πιο συναρπαστικές ανακαλύψεις βρέθηκαν στο πεδίο ανασκαφών της περιοχής του Κάβου, όπου ανακαλύψαμε εκατοντάδες τμήματα, θραύσματα, από σπασμένα ειδώλια και γλυπτά από κυκλαδικό μάρμαρο, όπως εκείνα που το κοινό γνωρίζει μέσα από τα μουσεία του πλανήτη, με τα διπλωμένα χέρια, αλλά αυτά που βρήκαμε ήταν σπασμένα, στον ειδικό χώρο απόθεσης που βρήκαμε στον Κάβο, σπασμένα μάλιστα εξ επί τούτου και στη συνέχεια θαμμένα σκοπίμως μαζί με τμήματα από σπασμένα μαρμάρινα βέλη, σπασμένα δοχεία αγγειοπλαστικής και άλλα παρόμοια, συγγενή ευρήματα. Είναι λοιπόν ξεκάθαρο πως αυτές οι αποθέσεις μεταφέρθηκαν από διαφορετικά νησιά των Κυκλάδων και έχει η απόθεση τους στον Κάβο, στο νησί της Κέρου. Φέτος λοιπόν, οι ανασκαφές αφορούσαν τις σχετικούς οικισμούς, όπως στο Δασκαλιό που πιστεύουμε πως ήταν ενωμένο με τον Κάβο στην Κέρο με κάποιο δρόμο πάνω από το νερό κατά την εποχή στην οποία αναφερόμαστε (σ.σ 4500 π.χ).

ΕΡ. Ποιος είναι ο λόγος που για την επιστημονική κοινότητα αυτά τα οποία μας περιγράφετε είναι σημαντικά; Αλλάζει η αντίληψη που είχατε οι επιστήμονες, αρχαιολόγοι για τα μεταφορικά μέσα, τις μεταφορές μέσων ή αγαθών γενικότερα, σε εκείνη την περίοδο;

Είναι σίγουρα σημαντικό που ανακαλύπτονται τα ευρήματα υλικών που μεταφέρθηκαν από άλλα νησιά, η αλήθεια είναι όμως πως γνωρίζαμε πως οι θαλάσσιες μεταφορές ήταν εφικτές εκείνη την περίοδο, λόγω της μεταφοράς του οψιδιανού, του μαύρου οργανικού γυαλιού που χρησιμοποιείτο για την κατασκευή καρφιών κ.ο.κ, από το νησί της Μήλου που ξεκίνησε πολύ νωρίτερα. Το πιο σημαντικό όμως στοιχείο για εμάς ήταν πως για τα κτίρια που βρισκόταν πάνω στο Δασκαλιό, κτίρια που ήταν κατασκευασμένα από καλής ποιότητας μάρμαρο και είχαν τοιχοποιία με στοιχεία μαρμάρινα, όλο το μάρμαρο χρειαζόταν να εισαχθεί από τη Νάξο. Έτσι λοιπόν σε ό,τι αφορά την εισαγωγή, το πιο εντυπωσιακό ήταν πως έφεραν τόνους και τόνους από μάρμαρο από τη Νάξο στο Δασκαλιό ώστε να κατασκευάσουν τις δομές που βρίσκουμε εκεί.

ΕΡ. Συνεπώς το πλέον συναρπαστικό στοιχείο, με βάση τα όσα μας λέτε, είναι πως η όλη κατασκευή ήταν σύνθετη. Ήταν άρα ένα σημείο με σημαντικό ρόλο; Και ήταν οι κατασκευές τόσο εξελιγμένες και σε άλλα στοιχεία τους όπως οι υποδομές που είχαν σχέση με τη χρήση του νερού;

Ναι, αυτό είναι κάτι που μπορούμε να πούμε, ενώ εδώ θα πρέπει να τονίσω πως είμαστε ευγνώμονες προς την ελληνική Εφορεία Αρχαιοτήτων. Ευγνώμονες για τη συνεργασία και ως προς τις υπηρεσίες που μας έδωσαν την άδεια για τις ανασκαφές. Θέλω να ευχαριστήσω και τους συναδέρφους μου, όχι μόνο τον Dr. Boyd αλλά και την κα. Ειρήνη Λεγάκη από το μουσείο της Νάξου, την κα. Evi Margaritis από το "The Cyprus Institute" (σ.σ Ινστιτούτο Κύπρου) και την Δρ. Ιωάννα Μουτάφη που είχε την επίβλεψη των εργασιών του ανασκαφικού πεδίου στο Δασκαλιό. Σίγουρα λοιπόν είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό πως, υποθέτουμε για θρησκευτικούς λόγους, όλα αυτά τα ευρήματα μεταφέρονταν ήδη σπασμένα για λόγους που είχαν σχέση με θρησκευτική λατρεία, ως προσφορές στον Κάβο ενώ οι εντυπωσιακές κατασκευές χτίζονταν στο Δασκαλιό με εντυπωσιακές σκάλες, ένα από στοιχεία που μας εντυπωσιάζει περισσότερο.

Dr. Michael Boyd, University of Cambridge, Archaeology

ΕΡ. Κύριε Boyd, αν ταξιδεύαμε τώρα στον χρόνο, στα 4.500 χρόνια π.χ και πλησιάζαμε από τη θάλασσα το σημείο όπου είναι σε εξέλιξη οι ανασκαφικές έρευνες, τι είναι αυτό που θα βλέπαμε;

Αν πλησιάζαμε, θα ήμασταν σε ένα μικρό σκάφος, κάπου, 15 με 20 άτομα, θα ταξιδεύαμε και θα βλέπαμε το τριγωνικού σχήματος νησάκι του Δασκαλιού. Αυτό όμως που ανακαλύψαμε είναι πως, αντίθετα με τη σημερινή εικόνα, που είναι αυτή ενός βραχώδους νησιού, θα βλέπαμε πως στο παρελθόν ολόκληρο το νησί ήταν καλυμμένο από κατασκευές. Είχαν κατασκευάσει μια σειρά από τοίχους, τοιχία που που είχαν κατασκευαστεί από βράχους, βράχοι που είχαν χρησιμοποιηθεί για να ετοιμαστούν επίπεδες επιφάνειες πάνω στης οποίες υπήρχαν τα κτίρια. Κτίρια που είχαν κατασκευαστεί από πολύ καλής ποιότητας ναξιώτικο μάρμαρο. Θα βλέπαμε λοιπόν, καθώς θα πλησιάζαμε την τοποθεσία, μια σειρά από επίπεδα καλυμμένα από κτίρια, κτίρια που έφταναν μέχρι τις κορυφές του λόφου. Αυτό πρέπει να δημιουργούσε τότε πολύ έντονη εικόνα. Πιστεύουμε πως όλο το σημείο που βλέπουμε σήμερα ήταν καλυμμένο από κατασκευές, ενώ στην περιοχή εκτιμούμε πως είχε δοθεί μια σχεδόν αστική εικόνα.

ΕΡ. Καθώς λοιπόν αποκαλύπτετε αυτή την εικόνα, υποθέτει κάποιος πως όλα τα ευρήματα πρέπει να καταγράφονται. Ποια είναι η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για αυτή την καταγραφή;

Πράγματι χρησιμοποιούμε πολλά στοιχεία νέας τεχνολογίας σε αυτές της ανασκαφές. Κατά πρώτον, αντί για τα κλασικά σχέδια που γίνονται με το χέρι, χρησιμοποιούμε μια τεχνική που ονομάζεται ψηφιακή φωτογραμμετρία (σ.σ digital photogrammetry) που είναι μια τεχνική που μας επιτρέπει να δημιουργούμε τρισδιάστατα μοντέλα από καθετί που κάνουμε. Αυτό είναι κάτι που εκτελείτο πολύ τακτικά κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, πολλές φορές την ημέρα σε κάθε περιοχή όπου κάναμε ανασκαφές και έτσι ώστε στο μέλλον να υπάρχουν χιλιάδες από αυτά τα μοντέλα σε τρεις διαστάσεις. Με αυτό τον τρόπο, όταν θα θέλουμε να ξαναδούμε τις ανασκαφή, να δούμε τις λεπτομέρειες, θα μπορούμε να δούμε σχεδόν τα πάντα αφού σε διαστήματα μιας ώρας ή δύο γίνεται καταγραφή μέσα σε μια τρισδιάστατη (3D) πραγματικότητα.

H άλλη πτυχή του συστήματος ανασκαφής είναι πως χρησιμοποιούμε συστήματα που έχουν σαν βάση τους ταμπλέτες iPad. Τα χρησιμοποιούμε για να καταγράφουμε τα πάντα ψηφιακά και έτσι δεν χρειάζεται να χρησιμοποιούμε χαρτί. Τα χρησιμοποιούμαι και για να καταγράψουμε όλα τα ευρήματα, τις μελέτες των ευρημάτων, αλλά και όλα τα περιβαλλοντικά δεδομένα έτσι ώστε όλα να αποθηκεύονται μέσα σε μια μοναδική βάση δεδομένων. Αυτό είναι ένα τεράστιο βήμα προς τα μπροστά καθώς στο παρελθόν όλα τα δεδομένα μας θα ήταν σε ξεχωριστές βάσεις δεδομένων, ίσως και σε χαρτί πολλές φορές πέρα από τις ψηφιακές μορφές, ενώ τώρα όταν θα θέλουμε να μελετήσουμε κάποια πτυχή της ανασκαφής βλέπουμε πρακτικά τα πάντα και για κάθε πτυχή της ανασκαφής, αφού όλα τα δεδομένα είναι σε ένα μέρος.

ΕΡ. Μπορούμε συνεπώς να υποθέσουμε πως μια τέτοια διαδικασία θα επιταχύνει ενδεχομένως και την πρόσβαση ημών, των απλών πολιτών, στα ευρήματα και τα συμπεράσματα τους όταν αυτά θα γίνουν διαθέσιμα. Ποιος όμως θα ήταν ο ενδεχόμενος "τίτλος" που θα δίνατε αυτή τι ητιγμή για όσα έχετε βρει μέσα από αυτό το ταξίδι σε έναν κόσμο του 4500 π.χ αν σας το ζητούσε κάποιος;

Το σημαντικό στοιχείο που όλα τα διαφορετικά ευρήματα μας δίνουν, είναι η ιδέα, το κόνσεπτ των δικτύων που διατρέχουν το Αιγαίο Πέλαγος. Κάθε τμήμα των ευρημάτων μας, μας δείχνει πώς τα άτομα έφταναν στο Δασκαλιό και πώς έφευγαν μέσα από δίκτυα που διέτρεχαν το Αιγαίο Πέλαγος. Θα σκεφτόμουν λοιπόν (σ.σ αν καλείτο να δώσει ένα τίτλο στα αποτελέσματα) ως τίτλο κάποιον που θα είχε να κάνει με τα δίκτυα. Ο καθηγητής Renfrew από την άλλη προτιμά να μιλά για την "Συνομοσπονδία της Κέρου" που είναι ένας τρόπος για να μιλήσει κανείς για το το ότι η Κέρος φαίνεται τρόπον τινά να είναι στο κέντρο της έννοιας μιας "κοινότητας" στις Κυκλάδες της εποχής.

ΕΡ. Τι φέρνει το τέλος αυτής της ανασκαφικής περιόδου και ποια είναι τα σχέδια για τα επόμενα στάδια;

Θα ξεκινήσουμε άμεσα την περίοδο της μελέτης των ευρημάτων, που εκτιμώ πως θα διαρκέσει περίπου δύο χρόνια και μετά θα προχωρήσουμε άμεσα στην έκδοση των αποτελεσμάτων.

Πηγή: The TOC, με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ

https://anaskafi.blogspot.com